OVERZICHT PROJECTVOORTGANG – 2023

De projectonderzoekers gericht op (a) organisatorische, (b) socio-technische en (c) ethisch-politieke dimensies van morele verwonding bevinden zich momenteel in de fase waarin ze hun bevindingen verwerken tot artikelen en presentaties. Zij hebben uitgebreid veldwerk verricht, waaronder interviews en participerende observatie, onder respectievelijk verschillende militaire eenheden en politie (deelproject a), een militaire eenheid gericht op robotica en autonome systemen (deelproject b), en betrokkenen bij theaterstukken door veteranen en overlevers uit uitzendgebieden, terugkeerreizen naar uitzendgebieden en rechtszaken tegen de eigen organisatie of de staat (deelproject c).

Voor het actieonderzoek gericht op (d) contextgerichte interventieontwikkeling heeft onze postdoconderzoeker bestaande en mogelijke interventies in kaart gebracht, en samenwerkingen opgezet voor de interventieontwikkeling. Hierbij speelden de bevindingen die zijn opgedaan in deelprojecten a, b en c een belangrijke rol, evenals verdere dialoog specifiek gericht op interventies met vakdeskundigen, geestelijk verzorgers, psychologen, gezondheidsprogrammaleiders, beleidsmakers, commandanten en militairen en politiepersoneel met traumagerelateerde problematiek. Het fundamentele uitgangspunt is dat interventies worden ontwikkeld waarmee op contextniveau wordt bijgedragen aan een verantwoordelijke preventieve aanpak van morele verwonding (deelproject d). Samen met deze stakeholders identificeerde zij verschillende voorlopige opties voor de ontwikkeling en evaluatie van interventies, waar nu gezamenlijk aan wordt gewerkt.

Voorlopige bevindingen zijn op verschillende wetenschappelijke en populaire fora verspreid, onder meer via peer-reviewed artikelen. Deze bevindingen omvatten ook literatuurstudie, theoretische inkadering en methodologische beschouwingen.

  • We schreven als eerst een beginpaper met een systematische literatuurstudie en onderzoeksagenda gericht op contextuele factoren in morele verwonding (klik hier).
  • Vervolgens brachten we in kaart hoe verschillende gezondheidsprofessionals (zoals psychologen, geestelijk verzorgers en maatschappelijk werkers) momenteel aankijken tegen het begrip ‘moral injury’. We onderzochten waar hun benaderingen onderling afwijken en elkaar – kunnen – aanvullen (klik hier).
  • Tegelijkertijd zagen we dat de groeiende populariteit van het begrip ‘moral injury’ ook ongewenste effecten kan hebben, waarbij goedbedoelde initiatieven averechts uitpakken. Daarover schreven we een stuk met een reeks waarschuwingen tegen onder meer de romantisering van morele verwonding (klik hier).
  • In een filosofisch georiënteerd hoofdstuk verkenden we relaties tussen ‘moral injury’ en mensbeelden. Hierin beschreven we hoe het verschijnsel van ‘moral injury’ inzichten verschaft in de menselijke aard, geweld en militaire ethiek, op het niveau van de individuele psyche van de militaire, de relatie tussen militair en samenleving, en de samenleving zelf (klik hier).
  • In een methodologisch essay reflecteerden we op de morele emoties die onderzoek naar morele verwonding bij onderzoekers zelf kan oproepen. We verkenden daarbij de vraag: Hoe moeten onderzoekers die morele emoties interpreteren en ertussen navigeren? (klik hier).
  • We onderzochten hoe en waarom militairen en politiemensen géén ‘moral injury’ oplopen. Dit beschreven we in een artikel waarin we analyseerden hoe respondenten hun beroep zagen en welke copingstrategieën zij geneigd waren te gebruiken bij morele uitdagingen (klik hier).
  • We onderzochten de rol van organisatorische factoren, zoals cultuur, beleid in procedures in de morele beleving van geüniformeerd personeel. Zo verkenden we de werkbeleving van medewerkers van de Brigade Vreemdelingenzaken van de Marechaussee, gericht op de vraag: Hoe gaan medewerkers om met werk dat moreel beladen kan zijn, bijvoorbeeld wanneer gezinnen met jonge kinderen worden uitgezet of als er maatschappelijke twijfel of zelfs verzet is tegen uitzettingen? (klik hier).
  • We onderzochten de rol van socio-technische factoren in de morele beleving van geüniformeerd personeel. Zo verrichten we etnografisch onderzoek onder een experimentele militaire eenheid die robots, drones en (semi-)autonome voertuigen test voor toekomstige militaire operaties. Militairen op strategisch niveau bleken hoge zingeving te ervaren, terwijl militairen op operationeel niveau soms worstelden met desillusie en zingevingsvraagstukken als: is dit waarvoor ik militair geworden ben? (klik hier).

We verspreiden onze bevindingen ook via:

  • lezingen (zie o.a. hier);
  • video-interviews en podcasts (zie o.a. hier en hier);
  • interviews in kranten en magazines (zie o.a. hier, hier en hier );
  • voorlichtingen, trainingen en andere activiteiten op het gebied van ethiek en geestelijke gezondheid (zie o.a. hier en hier).

Podcast over weerbaarheid bij de politie

Wat is weerbaarheid? In deze podcast deelt hoogleraar Annika Smit, tevens consortiumlid van Project Moral Injury, haar inzichten over weerbaarheid. Ze beschouwt dit vraagstuk in de context van hoog-impactberoepen zoals de politie en het forensische veld. Hoog-impactwerk is inherent ook moreel beladen werk. De beschouwing van Smit is cruciaal voor het begrip van morele verwonding en sluit aan bij de onderzoeksbevindingen van het project: over hoe goedbedoelde interventies ter vergroting van weerbaarheid juist averechts kunnen werken, terwijl erkenning van morele spanningen juist langetermijnsklachten kunnen verminderen.

Annika Smit definieert weerbaarheid als het langdurig kunnen functioneren in kritieke omstandigheden. Ze benadrukt dat weerbaarheid niet gelijk staat aan het ontbreken van klachten, wat wel vaak de gangbare benadering is in zowel beleid als wetenschap. Mensen die waardevol werk verrichten worden onvermijdelijk geconfronteerd met spanning en soms zelfs stress, aangezien het toevoegen van waarde geen vanzelfsprekendheid is. Het ervaren van klachten kunnen signalen zijn die aangeven dat men afwijkt van persoonlijke waarden, aldus Smit. Het negeren hiervan vormt volgens haar dan ook niet de kern van weerbaarheid, maar kan op de lange termijn juist leiden tot ernstiger klachten. Daarom waarschuwt ze voor het idee van weerbaarheid-als-afwezigheid-van-klachten, waardoor mensen in feite worden aangemoedigd om lijden als slecht te zien en klachten te negeren. In plaats van het ontmoedigen van deze ervaringen, pleit ze voor begeleiding bij het omgaan met lijden.

Prof. dr. Smit is lector Weerbaarheid aan de Politieacademie en hoogleraar Weerbaarheid bij de politie aan de Universiteit voor Humanistiek. De Nederlandstalige podcastaflevering maakt deel uit van de VGCt-podcast van de Vereniging voor Gedrags- en Cognitieve Therapieën. Klik hieronder voor de podcast.

Publicatie ‘“This is not what I signed up for”: Sociotechnical Imaginaries, Expectations, and Disillusionment in a Dutch Military Innovation Hub’

Innovatie staat hoog op de agenda bij krijgsmachten wereldwijd, maar hoe ziet dat er in de praktijk uit? Dat is de centrale vraag in een recente publicatie van onderzoekers Sofie van der Maarel, Désirée Verweij, Eric-Hans Kramer en Tine Molendijk (allen verbonden aan het Moral Injury project) in Science, Technology, & Human Values.

Het artikel presenteert een etnografische studie binnen een innovatie hub: de Robots en Autonome Systemen (RAS) eenheid van de Nederlandse Landmacht. Deze experimentele eenheid test robots, drones en (semi-)autonome voertuigen voor toekomstige militaire operaties. Er blijkt echter een kloof te bestaan tussen de grootschalige visies van militaire innovatie en de ervaringen van militairen op de grond.

Op strategisch niveau zien militairen hun werk als betekenisvol en zingevend, omdat ze conceptueel bijdragen aan het vormgeven van de toekomst van de krijgsmacht. Maar op operationeel niveau worstelen ze met de concrete uitdagingen van het experimenteren met technologieën die nog in de kinderschoenen staan en vaak niet volledig functioneren. Bovendien realiseren ze zich dat de actie die ze zoeken in hun werk afneemt door de implementatie van robots, drones en autonome systemen, omdat een grotere afstand tot het slagveld ontstaat en taken meer achter een computer plaatsvinden. Dit leidt tot desillusie en zingevingsvraagstukken als: is dit waarvoor ik militair geworden ben?

Deze publicatie is onderdeel van het promotieonderzoek van Sofie van der Maarel, waarin ze de socio-technische dimensies van morele verwonding onderzoekt en bestudeert hoe grootschalige visies op innovatie van invloed zijn op militairen en politiepersoneel.

Dit Engelstalige artikel is gepubliceerd in Science, Technology, & Human Values. Klik hier voor het artikel.

Publicatie ‘Experiencing deportation as dirty work? The case of Dutch escort officers’

Morele impact is meer dan gediagnosticeerd trauma. Dat is één van de conclusies die volgt uit een onderzoek naar de werkbeleving van medewerkers van de Brigade Vreemdelingenzaken van de Marechaussee. Deze functionarissen zijn onder andere verantwoordelijk voor het begeleiden van uitgeprocedeerde asielzoekers naar hun land van herkomst.

In een artikel dat onlangs is verschenen in het Engelstalige blad Work, Employment & Society analyseert projectonderzoeker Dr. Teun Eikenaar de morele werkbeleving van deze professionals. Hoe gaan medewerkers om met werk dat moreel beladen kan zijn, bijvoorbeeld wanneer gezinnen met jonge kinderen worden uitgezet of als er maatschappelijke twijfel of zelfs verzet is tegen uitzettingen? 

Dit artikel laat zien dat medewerkers van deze brigade trots zijn op hun werk en op wat zij zien als een professionele en humane omgang met de mensen die zij begeleiden. Ook maken het vertrouwen op beleid en procedures en de steun van collega’s het werk makkelijker.

Tegelijkertijd kan dit werk wel degelijk een morele impact hebben op medewerkers. Juist doordat van hen gevraagd wordt veel te investeren in persoonlijke aandacht, gaan ze in hun werk vaak en bewust de grens tussen het professionele en het persoonlijke over. Daardoor valt de formele legitimiteit van uitzettingen niet altijd samen met hoe medewerkers hun werk zelf moreel beleven. Dit kan soms leiden tot gewetensvragen en gevoelens van twijfel en machteloosheid.   

Deze vormen van impact blijven vaak onbesproken. Hoewel er veel vormen van ondersteuning zijn, verdwijnen door het beleid van humane begeleiding en de (verondersteld ondersteunende) teamcultuur moeilijk benoembare en impliciete morele emoties eerder naar de achtergrond. Het artikel breekt daarom ook een lans voor het bespreekbaar maken van die beleving, bijvoorbeeld door het inruimen van tijd en ruimte voor reflectie en door oog te hebben voor impact die meer sluipenderwijs inwerkt op medewerkers.

Dit Engelstalige artikel is gepubliceerd in Work, Employment & Society. Klik hier voor het artikel.

Podcast over ‘de waarheid’ van trauma

‘De wereld ís ook geen veilige plek…!’ Klopt deze uitspraak? Trauma kan ons gevoel dat de wereld een veilige plek is verbrijzelen. En het kan onze beleving van de wereld als een rechtvaardige wereld op zijn kop zetten. Maar is dat altijd een ‘stoornis’ te noemen? Wat als je oorlog hebt meegemaakt, hebt gezien wat mensen elkaar kunnen aandoen, misschien ook hebt gezien waar je zelf toe in staat bent? Schuilt er dan geen waarheid in het besef dat de wereld niet zo rechtvaardig, veilig en voorspelbaar is als mensen zonder trauma geneigd zijn te denken?

Projectleider Tine Molendijk ging hierover in gesprek met de luchtige maar kundige presentatoren Rosa Rooduijn en Laura Keulartz, allebei filosoof, in de podcast In de bovenkooi. De podcast is, in de woorden van Rooduijn en Keulartz, bedoeld voor luisteraars die zich storen ‘aan alle pseudopsychologische onzin op het internet, van buzzfeedlijstjes tot mental health influencers op tiktok’ maar zich ‘ook niet helemaal vinden in de strikte labels van de psychiatrie’. De podcast wordt mede mogelijk gemaakt door de stichting Psychiatrie en Filosofie.

Klik hieronder om de podcast te beluisteren.

Interview over moral injury met onderzoeker Naomi Gilhuis

In OpLinie is een interview met projectonderzoeker Naomi Gilhuis verschenen over haar promotieonderzoek naar de maatschappelijke en de politieke dimensie van morele verwonding. Hiervoor verricht zij veldwerk gericht op onder meer theaterstukken door veteranen en overlevers uit uitzendgebieden, terugkeerreizen naar uitzendgebieden en rechtszaken tegen de eigen organisatie of de staat.

In dit artikel vertelt Naomi wat morele verwonding betekent (inclusief de verschillen met PTSS) en deelt ze enkele eerste bevindingen van haar onderzoek. Bijvoorbeeld over hoe militairen tot rechtzaken kunnen komen: ‘Militairen zijn enorm loyaal aan de organisatie en voor een deel worden ze ook gemobiliseerd op een soort familiegevoel. Dat schept verwachtingen. (…) Dus er is een miscommunicatie tussen wat mensen verwachten en de bureaucratie die zij tegenkomen. Dat kost enorm veel energie, tijd en verdriet. Dit kan leiden tot een extra beschadiging, die in elk geval een vorm van heling in de weg staat’.

Ook oud-humanistisch raadman Bart Hetebrij komt aan het woord. Hij vertelt over de workshops Moral Injury die hij in opdracht van de Bond van Nederlandse Militaire Oorlogs- en dienstslachtoffers (BNMO) grotendeels heeft vormgegeven en uitvoert.

Klik hier voor het artikel, door Fred Lardenoye, in de editie van 14 juli 2023 van OpLinie, het ledenmagazine van defensiebond AFMP.

Interview bij NOS over erkenning en morele verwonding


Op 24 juni 2023 werd weer de de landelijke Nederlandse Veteranendag in Den Haag gevierd. Een nationaal evenement waar heel Nederland zijn meer dan 100.000 veteranen bedankt die zijn ingezet in dienst van de vrede, nu en in het verleden. De NOS deed hier zoals elk jaar verslag van. De projectleider was uitgenodigd om voorafgaand aan het defilé en vervolgens op het Malieveld over de thema’s erkenning en morele verwonding te spreken, en de relatie tussen beide thema’s.

Zie hieronder of klik hier voor de videobeelden van dit gesprek.

Publicatie ‘Military Trauma and the Conflicted Human Condition’

Ervaringen van trauma werpen niet alleen licht op de mentale verwondingen van een persoon zelf, maar brengen ook verschillende bredere spanningen en kwetsbaarheden aan de oppervlakte die normaal gesproken verborgen blijven. Dit geldt zeker ook voor morele verwonding. In dit hoofdstuk bespreekt projectleider Tine Molendijk het verschijnsel morele verwonding in deze zin. Allereerst gaat het hoofdstuk in op morele verwonding als inherent aan de menselijke natuur. Vervolgens toont het hoe verhalen van veteranen over morele pijn belangrijke inzichten bieden in geweld, menselijke aard en militaire ethiek, op het niveau van de individuele psyche van de militaire, de relatie tussen militair en samenleving, en de samenleving zelf. Ten slotte reflecteert het hoofdstuk op de implicaties van deze inzichten voor militaire ethiek.

Dit Engelstalige hoofdstuk is gepubliceerd in het boek Violence in Extreme Conditions: Ethical Challenges in Military Practice, geïnitieerd en geredigeerd door projectleden prof. dr. Eric-Hans Kramer en dr. Tine Molendijk. Het boek ontstond ter viering van projectlid prof. dr. em. Désirée Verweij. In haar leerstoel Militaire Ethiek aan de Nederlandse Defensie Academie zette zij interdisciplinair onderzoek naar deze onderwerpen centraal. De bijdragen in dit boek zijn geschreven ter ere van haar wetenschappelijke prestaties en dragen bij aan het behoud van aandacht voor deze belangrijke kwesties.

Klik hier voor het gehele open-accessboek, gratis te downloaden als pdf of e-pub.

Interview over PTSS en moral injury bij de politie

In De Psycholoog is een interview met projectleider Tine Molendijk verschenen over PTSS en morele verwonding bij de politie en krijgsmacht. Ook politieman Dick Kleijn en prof. dr. Eric Vermetten komen aan het woord, als ervaringsdeskundige en psychiater gespecialiseerd in trauma, respectievelijk.

Een citaat uit het artikel:
“Want wie getraumatiseerd is, wordt nooit meer de oude. ‘Dat hoeft ook niet,’ stelt Molendijk. ‘Je bent immers veteraan. Daarom zijn oude krijgersrituelen zo interessant, die laten zien dat je veranderd bent. Daar kan ook eer in zitten. Zoiets zie je bij militairen en het zou mooi zijn als dat voor politiemensen ook gaat gelden. Als we spreken van een veteraan, dan erken je de wonden die hopelijk littekens worden. En de wijsheid die erin kan zitten. Het is belangrijk ook politiemensen een alternatief te bieden. Dus geen voormalig politieagent – of erger: afgeschreven agent – maar politieveteraan.’”

Klik hier voor het artikel in editie mei 2023 van De Psycholoog.

Publicatie ‘Moral coping or simply uncomplicated soldiering?’

Een aanzienlijk aantal militairen loopt morele verwondingen op, maar nog veel meer doen dat niet. Daarom is het belangrijk om de vraag te onderzoeken: hoe gaan militairen in het algemeen om met morele uitdagingen in hun werk? In dit artikel analyseert Tine Molendijk interviews met 80 (voormalige) militairen. Op basis hiervan onderzoekt zij hoe zij hun beroep zagen en welke copingstrategieën zij geneigd waren te gebruiken bij morele uitdagingen.

De bevindingen laten zien dat deze militairen over het algemeen niet zoveel morele spanning ervoeren als een buitenstaander misschien zou verwachten. Vaak spraken zij met veel plezier over hun uitzendingen, inclusief vuurcontact bijvoorbeeld, zonder enige behoefte zich te verantwoorden. Het is belangrijk dit soort uitspraken niet te snel te interpreteren als ‘ontkenning’ of ‘moral disengagement’. Als de geïnterviewde militairen wel morele spanningen ervoeren, gebruikten ze strategieën van vereenvoudiging, rechtvaardiging en rationalisatie, waaronder
– (zeer) bescheiden ‘goed doen’ (‘als ik maar voor een glimlach op het gezicht van één kind heb gezorgd’),
– regels en instructies (‘leuk, idealen, maar ik heb mijn taakstelling’),
– reciprociteit (‘het is hij of ik/zij of wij’),
– distantiëring en afstomping (‘je moet ook een beetje een schild om jezelf heen bouwen’ tot ‘je raakt soms gewoon onverschillig’), en
– compartimentalisatie (‘het is ook maar een baan, ik ben ook gewoon burger’; ‘het is een kwestie van mindsets switchen’).

Dit Engelstalige artikel is gepubliceerd in Armed Forces & Society. Klik hier voor het artikel.

Publicatie ‘Het begint met de waarheid’

Hoe bouw je aan verzoening wanneer gemeenschappen uiteengereten zijn door geweld? In een situatie van onderlinge haat en gepolariseerde tegenstellingen? Dit zijn belangrijke vragen die vaak spelen bij morele verwonding. Immers, morele verwonding gaat om beschadigde morele en sociale relaties, om gevoelens van verraad, slachtofferschap en daderschap, en om bijbehorende verscheurende emoties van haat en schuld.

In dit essay getiteld ‘Het begint met de waarheid’ reflecteert projectonderzoeker dr. Jeannine Suurmond op deze vragen. Ze vraagt zich af: als vrede wordt vernietigd door geweld of oorlog, kunnen de scherven dan worden gelijmd?

Jeannine Suurmond, conflict- en vredeswetenschapper en psycholoog, doet actie-onderzoek naar contextuele interventies gericht op moral injury. Als onderzoeker, docent en practitioner heeft ze 20 jaar ervaring, waaronder als adviseur voor de Nepalese regering over conflictpreventie en waarheid en verzoening. Haar eerdere en huidige werkervaring en inzichten vormden de basis voor dit essay, gepubliceerd in Open Deur.

Klik op onderstaande afbeelding voor het essay. Klik hier voor het hele magazine.