‘De wereld ís ook geen veilige plek…!’ Klopt deze uitspraak? Trauma kan ons gevoel dat de wereld een veilige plek is verbrijzelen. En het kan onze beleving van de wereld als een rechtvaardige wereld op zijn kop zetten. Maar is dat altijd een ‘stoornis’ te noemen? Wat als je oorlog hebt meegemaakt, hebt gezien wat mensen elkaar kunnen aandoen, misschien ook hebt gezien waar je zelf toe in staat bent? Schuilt er dan geen waarheid in het besef dat de wereld niet zo rechtvaardig, veilig en voorspelbaar is als mensen zonder trauma geneigd zijn te denken?

Projectleider Tine Molendijk ging hierover in gesprek met de luchtige maar kundige presentatoren Rosa Rooduijn en Laura Keulartz, allebei filosoof, in de podcast In de bovenkooi. De podcast is, in de woorden van Rooduijn en Keulartz, bedoeld voor luisteraars die zich storen ‘aan alle pseudopsychologische onzin op het internet, van buzzfeedlijstjes tot mental health influencers op tiktok’ maar zich ‘ook niet helemaal vinden in de strikte labels van de psychiatrie’. De podcast wordt mede mogelijk gemaakt door de stichting Psychiatrie en Filosofie.

Klik hieronder om de podcast te beluisteren.

In OpLinie is een interview met projectonderzoeker Naomi Gilhuis verschenen over haar promotieonderzoek naar de maatschappelijke en de politieke dimensie van morele verwonding. Hiervoor verricht zij veldwerk gericht op onder meer theaterstukken door veteranen en overlevers uit uitzendgebieden, terugkeerreizen naar uitzendgebieden en rechtszaken tegen de eigen organisatie of de staat.

In dit artikel vertelt Naomi wat morele verwonding betekent (inclusief de verschillen met PTSS) en deelt ze enkele eerste bevindingen van haar onderzoek. Bijvoorbeeld over hoe militairen tot rechtzaken kunnen komen: ‘Militairen zijn enorm loyaal aan de organisatie en voor een deel worden ze ook gemobiliseerd op een soort familiegevoel. Dat schept verwachtingen. (…) Dus er is een miscommunicatie tussen wat mensen verwachten en de bureaucratie die zij tegenkomen. Dat kost enorm veel energie, tijd en verdriet. Dit kan leiden tot een extra beschadiging, die in elk geval een vorm van heling in de weg staat’.

Ook oud-humanistisch raadman Bart Hetebrij komt aan het woord. Hij vertelt over de workshops Moral Injury die hij in opdracht van de Bond van Nederlandse Militaire Oorlogs- en dienstslachtoffers (BNMO) grotendeels heeft vormgegeven en uitvoert.

Klik hier voor het artikel, door Fred Lardenoye, in de editie van 14 juli 2023 van OpLinie, het ledenmagazine van defensiebond AFMP.

Op 24 juni 2023 werd weer de de landelijke Nederlandse Veteranendag in Den Haag gevierd. Een nationaal evenement waar heel Nederland zijn meer dan 100.000 veteranen bedankt die zijn ingezet in dienst van de vrede, nu en in het verleden. De NOS deed hier zoals elk jaar verslag van. De projectleider was uitgenodigd om voorafgaand aan het defilé en vervolgens op het Malieveld over de thema’s erkenning en morele verwonding te spreken, en de relatie tussen beide thema’s.

Zie hieronder of klik hier voor de videobeelden van dit gesprek.

Ervaringen van trauma werpen niet alleen licht op de mentale verwondingen van een persoon zelf, maar brengen ook verschillende bredere spanningen en kwetsbaarheden aan de oppervlakte die normaal gesproken verborgen blijven. Dit geldt zeker ook voor morele verwonding. In dit hoofdstuk bespreekt projectleider Tine Molendijk het verschijnsel morele verwonding in deze zin. Allereerst gaat het hoofdstuk in op morele verwonding als inherent aan de menselijke natuur. Vervolgens toont het hoe verhalen van veteranen over morele pijn belangrijke inzichten bieden in geweld, menselijke aard en militaire ethiek, op het niveau van de individuele psyche van de militaire, de relatie tussen militair en samenleving, en de samenleving zelf. Ten slotte reflecteert het hoofdstuk op de implicaties van deze inzichten voor militaire ethiek.

Dit Engelstalige hoofdstuk is gepubliceerd in het boek Violence in Extreme Conditions: Ethical Challenges in Military Practice, geïnitieerd en geredigeerd door projectleden prof. dr. Eric-Hans Kramer en dr. Tine Molendijk. Het boek ontstond ter viering van projectlid prof. dr. em. Désirée Verweij. In haar leerstoel Militaire Ethiek aan de Nederlandse Defensie Academie zette zij interdisciplinair onderzoek naar deze onderwerpen centraal. De bijdragen in dit boek zijn geschreven ter ere van haar wetenschappelijke prestaties en dragen bij aan het behoud van aandacht voor deze belangrijke kwesties.

Klik hier voor het gehele open-accessboek, gratis te downloaden als pdf of e-pub.

In De Psycholoog is een interview met projectleider Tine Molendijk verschenen over PTSS en morele verwonding bij de politie en krijgsmacht. Ook politieman Dick Kleijn en prof. dr. Eric Vermetten komen aan het woord, als ervaringsdeskundige en psychiater gespecialiseerd in trauma, respectievelijk.

Een citaat uit het artikel:
“Want wie getraumatiseerd is, wordt nooit meer de oude. ‘Dat hoeft ook niet,’ stelt Molendijk. ‘Je bent immers veteraan. Daarom zijn oude krijgersrituelen zo interessant, die laten zien dat je veranderd bent. Daar kan ook eer in zitten. Zoiets zie je bij militairen en het zou mooi zijn als dat voor politiemensen ook gaat gelden. Als we spreken van een veteraan, dan erken je de wonden die hopelijk littekens worden. En de wijsheid die erin kan zitten. Het is belangrijk ook politiemensen een alternatief te bieden. Dus geen voormalig politieagent – of erger: afgeschreven agent – maar politieveteraan.’”

Klik hier voor het artikel in editie mei 2023 van De Psycholoog.

Een aanzienlijk aantal militairen loopt morele verwondingen op, maar nog veel meer doen dat niet. Daarom is het belangrijk om de vraag te onderzoeken: hoe gaan militairen in het algemeen om met morele uitdagingen in hun werk? In dit artikel analyseert Tine Molendijk interviews met 80 (voormalige) militairen. Op basis hiervan onderzoekt zij hoe zij hun beroep zagen en welke copingstrategieën zij geneigd waren te gebruiken bij morele uitdagingen.

De bevindingen laten zien dat deze militairen over het algemeen niet zoveel morele spanning ervoeren als een buitenstaander misschien zou verwachten. Vaak spraken zij met veel plezier over hun uitzendingen, inclusief vuurcontact bijvoorbeeld, zonder enige behoefte zich te verantwoorden. Het is belangrijk dit soort uitspraken niet te snel te interpreteren als ‘ontkenning’ of ‘moral disengagement’. Als de geïnterviewde militairen wel morele spanningen ervoeren, gebruikten ze strategieën van vereenvoudiging, rechtvaardiging en rationalisatie, waaronder
– (zeer) bescheiden ‘goed doen’ (‘als ik maar voor een glimlach op het gezicht van één kind heb gezorgd’),
– regels en instructies (‘leuk, idealen, maar ik heb mijn taakstelling’),
– reciprociteit (‘het is hij of ik/zij of wij’),
– distantiëring en afstomping (‘je moet ook een beetje een schild om jezelf heen bouwen’ tot ‘je raakt soms gewoon onverschillig’), en
– compartimentalisatie (‘het is ook maar een baan, ik ben ook gewoon burger’; ‘het is een kwestie van mindsets switchen’).

Dit Engelstalige artikel is gepubliceerd in Armed Forces & Society. Klik hier voor het artikel.

Hoe bouw je aan verzoening wanneer gemeenschappen uiteengereten zijn door geweld? In een situatie van onderlinge haat en gepolariseerde tegenstellingen? Dit zijn belangrijke vragen die vaak spelen bij morele verwonding. Immers, morele verwonding gaat om beschadigde morele en sociale relaties, om gevoelens van verraad, slachtofferschap en daderschap, en om bijbehorende verscheurende emoties van haat en schuld.

In dit essay getiteld ‘Het begint met de waarheid’ reflecteert projectonderzoeker dr. Jeannine Suurmond op deze vragen. Ze vraagt zich af: als vrede wordt vernietigd door geweld of oorlog, kunnen de scherven dan worden gelijmd?

Jeannine Suurmond, conflict- en vredeswetenschapper en psycholoog, doet actie-onderzoek naar contextuele interventies gericht op moral injury. Als onderzoeker, docent en practitioner heeft ze 20 jaar ervaring, waaronder als adviseur voor de Nepalese regering over conflictpreventie en waarheid en verzoening. Haar eerdere en huidige werkervaring en inzichten vormden de basis voor dit essay, gepubliceerd in Open Deur.

Klik op onderstaande afbeelding voor het essay. Klik hier voor het hele magazine.

Onderzoek naar morele verwonding kan morele emoties oproepen. Hoe moeten onderzoekers die emoties interpreteren en ertussen navigeren? In dit essay reflecteren projectonderzoekers Naomi Gilhuis (eerste auteur) en Tine Molendijk op hun ervaringen als onderzoekers naar morele verwonding onder Nederlandse veteranen en oud-politiemensen.

Verhalen van morele verwonding laten zich meestal niet vangen in een eenduidige slachtoffer-of-dader-categorisering. Ze zijn juist ambivalent. Deze ambivalentie is ook expliciet onderdeel van het begrip ‘moral injury’. Het betekent echter dat onderzoekers geconfronteerd worden met gecompliceerde psychologische, ethische en methodologische uitdagingen. Gilhuis en Molendijk verkennen deze uitdagingen door een beschouwing van twee empirische cases die de specifieke morele uitdagingen aantonen die naar voren kunnen komen in onderzoek naar morele verwondingen. Puttend uit literatuur over kwalitatief onderzoek en emoties distilleren ze verschillende perspectieven op de rol van morele emoties in onderzoek.

Naomi Gilhuis doet onderzoek naar maatschappelijk-politieke dimensies van moral injury. Haar onderzoek en inzichten vormden de basis voor dit Engelstalige artikel, gepubliceerd in Qualitative Research in Organizations and Management.

Klik hier voor het artikel.

ARQ Centrum ’45, tevens consortiumpartner in dit project, heeft Engelstalige vragenlijsten voor morele verwonding vertaald naar het Nederlands. De betrouwbaarheid en validiteit van de Engelstalige versie is uitstekend gebleken. Die van de Nederlandse versie zal worden onderzocht binnen een onderzoek naar moral injury onder hulpzoekende veteranen,
dat wordt uitgevoerd door ARQ Centrum’45 in samenwerking met andere partners. Klik hier voor de pagina met factsheets over de vragenlijsten en de vragenlijsten zelf (naar beneden scrollen).

Projectleider Tine Molendijk schreef op verzoek een column voor veteranenblad Checkpoint over rituelen. Zogeheten purificatierituelen – waarin de veteraan wordt gereinigd van daden van mogelijke gewetenswroeging – bestonden vroeger in Europa, en nog altijd in bijvoorbeeld Mozambique.

Binnen dit onderzoekproject doet Naomi Gilhuis onderzoek naar hedendaagse rituele activiteiten door veteranen. Binnenkort verschijnt een eerste publicatie over haar onderzoek.

Checkpoint wordt uitgegeven door het Nederlands Veteraneninstituut, consortiumpartner in dit project.

Klik op de figuur hieronder om de column te lezen. Klik hier voor de hele editie van Checkpoint.