Publicatie ‘When the personal is academic: Thoughts on navigating emotions in research on moral injury’

Onderzoek naar morele verwonding kan morele emoties oproepen. Hoe moeten onderzoekers die emoties interpreteren en ertussen navigeren? In dit essay reflecteren projectonderzoekers Naomi Gilhuis (eerste auteur) en Tine Molendijk op hun ervaringen als onderzoekers naar morele verwonding onder Nederlandse veteranen en oud-politiemensen.

Verhalen van morele verwonding laten zich meestal niet vangen in een eenduidige slachtoffer-of-dader-categorisering. Ze zijn juist ambivalent. Deze ambivalentie is ook expliciet onderdeel van het begrip ‘moral injury’. Het betekent echter dat onderzoekers geconfronteerd worden met gecompliceerde psychologische, ethische en methodologische uitdagingen. Gilhuis en Molendijk verkennen deze uitdagingen door een beschouwing van twee empirische cases die de specifieke morele uitdagingen aantonen die naar voren kunnen komen in onderzoek naar morele verwondingen. Puttend uit literatuur over kwalitatief onderzoek en emoties distilleren ze verschillende perspectieven op de rol van morele emoties in onderzoek.

Naomi Gilhuis doet onderzoek naar maatschappelijk-politieke dimensies van moral injury. Haar onderzoek en inzichten vormden de basis voor dit Engelstalige artikel, gepubliceerd in Qualitative Research in Organizations and Management.

Klik hier voor het artikel.

Nederlandse vertaling van Moral injury-vragenlijsten

ARQ Centrum ’45, tevens consortiumpartner in dit project, heeft Engelstalige vragenlijsten voor morele verwonding vertaald naar het Nederlands. De betrouwbaarheid en validiteit van de Engelstalige versie is uitstekend gebleken. Die van de Nederlandse versie zal worden onderzocht binnen een onderzoek naar moral injury onder hulpzoekende veteranen,
dat wordt uitgevoerd door ARQ Centrum’45 in samenwerking met andere partners. Klik hier voor de pagina met factsheets over de vragenlijsten en de vragenlijsten zelf (naar beneden scrollen).


Column over rituelen

Projectleider Tine Molendijk schreef op verzoek een column voor veteranenblad Checkpoint over rituelen. Zogeheten purificatierituelen – waarin de veteraan wordt gereinigd van daden van mogelijke gewetenswroeging – bestonden vroeger in Europa, en nog altijd in bijvoorbeeld Mozambique.

Binnen dit onderzoekproject doet Naomi Gilhuis onderzoek naar hedendaagse rituele activiteiten door veteranen. Binnenkort verschijnt een eerste publicatie over haar onderzoek.

Checkpoint wordt uitgegeven door het Nederlands Veteraneninstituut, consortiumpartner in dit project.

Klik op de figuur hieronder om de column te lezen. Klik hier voor de hele editie van Checkpoint.

Radioaflevering De Publieke Tribune: Coen Verbraak over morele verwonding

In een speciale aflevering van De Publieke Tribune spreekt Coen Verbraak met een behandelaar & onderzoeker en drie ervaringsdeskundigen over morele verwonding.

De aflevering start met een heldere inleiding over moral injury door Jackie June ter Heide , klinisch psycholoog en projectadviseur van dit project. Aan het eind van de aflevering vertelt ze bovendien wat gedaan kan worden bij morele verwonding (o.a. ethische psychoeducatie, traumatherapie, vergeving).

Erna vertelt veteraan Erik Krikke over zijn ervaringen in 2007 als operatieassistent chirurgie in Afghanistan. Hij werd van hulpverlener zelf slachtoffer van PTSS en moral injury. Zijn ervaringen veranderden zijn mensbeeld: ‘Ik weet nu wat mensen elkaar aan kunnen doen’, vertelt hij.

Vervolgens spreekt Verbraak met Jules Pieters, voormalig humanitair hulpverlener. Hij gaf leiding aan diverse noodhulpoperaties in onder meer Irak, Rwanda, Somalië en Bosnië. Op een dag knapte er bij hem iets. Maar het is moeilijk om erover te vertellen. Hij zegt hierover: ‘Heel vaak willen mensen het niet horen, ze vinden het eng’.

Dan komt Bas Brans aan het woord, kapitein op de Koninklijke Militaire Academie (KMA) in Breda. Hij nam als commandant deel aan een missie in Mali, waar hij traumatiserende morele dilemma’s meemaakte. Hij heeft zijn ervaring omgezet in de ontwikkeling van een realistische dilemmatraining voor de KMA, waarin ook projectleider Tine Molendijk betrokken was en is.

Klik hier voor de aflevering.

OVERZICHT PROJECTVOORTGANG – 2023

De projectonderzoekers gericht op (a) organisatorische, (b) socio-technische en (c) ethisch-politieke dimensies van morele verwonding bevinden zich momenteel in de fase waarin ze hun bevindingen verwerken tot artikelen en presentaties. Zij hebben uitgebreid veldwerk verricht, waaronder interviews en participerende observatie, onder respectievelijk verschillende militaire eenheden en politie (deelproject a), een militaire eenheid gericht op robotica en autonome systemen (deelproject b), en betrokkenen bij theaterstukken door veteranen en overlevers uit uitzendgebieden, terugkeerreizen naar uitzendgebieden en rechtszaken tegen de eigen organisatie of de staat (deelproject c).

Voor het actieonderzoek gericht op (d) contextgerichte interventieontwikkeling heeft onze postdoconderzoeker bestaande en mogelijke interventies in kaart gebracht, en samenwerkingen opgezet voor de interventieontwikkeling. Hierbij speelden de bevindingen die zijn opgedaan in deelprojecten a, b en c een belangrijke rol, evenals verdere dialoog specifiek gericht op interventies met vakdeskundigen, geestelijk verzorgers, psychologen, gezondheidsprogrammaleiders, beleidsmakers, commandanten en militairen en politiepersoneel met traumagerelateerde problematiek. Het fundamentele uitgangspunt is dat interventies worden ontwikkeld waarmee op contextniveau wordt bijgedragen aan een verantwoordelijke preventieve aanpak van morele verwonding (deelproject d). Samen met deze stakeholders identificeerde zij verschillende voorlopige opties voor de ontwikkeling en evaluatie van interventies, waar nu gezamenlijk aan wordt gewerkt.

Voorlopige bevindingen zijn op verschillende wetenschappelijke en populaire fora verspreid, onder meer via peer-reviewed artikelen. Deze bevindingen omvatten ook literatuurstudie, theoretische inkadering en methodologische beschouwingen.

  • We schreven als eerst een beginpaper met een systematische literatuurstudie en onderzoeksagenda gericht op contextuele factoren in morele verwonding (klik hier).
  • Vervolgens brachten we in kaart hoe verschillende gezondheidsprofessionals (zoals psychologen, geestelijk verzorgers en maatschappelijk werkers) momenteel aankijken tegen het begrip ‘moral injury’. We onderzochten waar hun benaderingen onderling afwijken en elkaar – kunnen – aanvullen (klik hier).
  • Tegelijkertijd zagen we dat de groeiende populariteit van het begrip ‘moral injury’ ook ongewenste effecten kan hebben, waarbij goedbedoelde initiatieven averechts uitpakken. Daarover schreven we een stuk met een reeks waarschuwingen tegen onder meer de romantisering van morele verwonding (klik hier).
  • In een filosofisch georiënteerd hoofdstuk verkenden we relaties tussen ‘moral injury’ en mensbeelden. Hierin beschreven we hoe het verschijnsel van ‘moral injury’ inzichten verschaft in de menselijke aard, geweld en militaire ethiek, op het niveau van de individuele psyche van de militaire, de relatie tussen militair en samenleving, en de samenleving zelf (klik hier).
  • In een methodologisch essay reflecteerden we op de morele emoties die onderzoek naar morele verwonding bij onderzoekers zelf kan oproepen. We verkenden daarbij de vraag: Hoe moeten onderzoekers die morele emoties interpreteren en ertussen navigeren? (klik hier).
  • We onderzochten hoe en waarom militairen en politiemensen géén ‘moral injury’ oplopen. Dit beschreven we in een artikel waarin we analyseerden hoe respondenten hun beroep zagen en welke copingstrategieën zij geneigd waren te gebruiken bij morele uitdagingen (klik hier).
  • We onderzochten de rol van organisatorische factoren, zoals cultuur, beleid in procedures in de morele beleving van geüniformeerd personeel. Zo verkenden we de werkbeleving van medewerkers van de Brigade Vreemdelingenzaken van de Marechaussee, gericht op de vraag: Hoe gaan medewerkers om met werk dat moreel beladen kan zijn, bijvoorbeeld wanneer gezinnen met jonge kinderen worden uitgezet of als er maatschappelijke twijfel of zelfs verzet is tegen uitzettingen? (klik hier).
  • We onderzochten de rol van socio-technische factoren in de morele beleving van geüniformeerd personeel. Zo verrichten we etnografisch onderzoek onder een experimentele militaire eenheid die robots, drones en (semi-)autonome voertuigen test voor toekomstige militaire operaties. Militairen op strategisch niveau bleken hoge zingeving te ervaren, terwijl militairen op operationeel niveau soms worstelden met desillusie en zingevingsvraagstukken als: is dit waarvoor ik militair geworden ben? (klik hier).

We verspreiden onze bevindingen ook via:

  • lezingen (zie o.a. hier);
  • video-interviews en podcasts (zie o.a. hier en hier);
  • interviews in kranten en magazines (zie o.a. hier, hier en hier );
  • voorlichtingen, trainingen en andere activiteiten op het gebied van ethiek en geestelijke gezondheid (zie o.a. hier en hier).

Uitgebreide interviews in Trouw en NEMO Kennislink: ‘Oorlogstrauma zit niet alleen in je hoofd’

In NEMO Kennislink en Trouw zijn diepte-interviews met projectleider Tine Molendijk verschenen over tekenen van morele verwonding onder Oekraïense burgers en militairen, en Russische militairen.

De oorlog in Oekraïne is een ingewikkeld onderwerp. Maar omgaan met morele verwonding betekent dat we, zonder de oorlog te relativeren oog hebben voor de morele context, die altijd doorspekt is van complexiteit.

Het interview in NEMO Kennislink bevat behalve reflecties op de oorlog in Oekraïne ook een uitgebreide bespreking van morele verwonding in relatie tot posttraumatische stress (PTSS), en de geschiedenis van beide begrippen.

Klik hier voor het kortere interview in Trouw. Klik hier voor het lange verdiepende interview in NEMO Kennislink.

Interview NRC: morele verwondingen in Oekraïne

Hoe is het om als Oekraïense burger ineens een wapen te hebben en iemand te kunnen doden? In het NRC is een stuk verschenen dat ingaat op de morele verwondingen die burgers dan kunnen ontwikkelen.

Twee Nederlanders vertellen over hun eigen ervaringen ermee: Suad Pasalic die in Bosnië zijn familie en land verdedigde, en Frans Babeliowsky die zich tijdens WOII in Nederland bij het gewapend verzet aansloot. Beide mannen ervaren hun handelen nog altijd als gerechtvaardigd, maar het heeft hen ook tot op de dag van vandaag achtervolgd. Het was moreel verwondend, zou gezegd kunnen worden.

Projectleider Tine Molendijk en projectadviseur Jackie June ter Heide leggen uit hoe dit kan. Enerzijds kan meevechten beschermen tegen gevoelens van machteloosheid. Dat geeft het gevoel iets te kunnen dóén. Ook de kameraadschap die ontstaat kan als onvergetelijk mooi worden ervaren. Anderzijds, doden is niet eenvoudig. In WOII misten veel militairen zelfs expres doel. Wie dan toch gericht vuurt: het kan iets met je menselijkheid doen als je van dichtbij een ander mens het leven ontneemt. Vanaf dan weet je wat mensen elkaar aan kunnen doen.

„Al was het niet verkeerd, het blijft iets ergs”, zegt Frans.

Klik hier voor het artikel.

Levensechte dilemmatraining voor officieren in opleiding

De isoleercel, luchtplaats, kelder, het cellencomplex, kantoren en de psychiatrische afdeling. De landmachtofficieren in spe van de Nederlandse Defensieacademie zullen zich de vertrekken van de Koepelgevangenis in Breda nog wel even herinneren. Hier moesten zij een inspectie uitvoeren, zonder verdere bevoegdheden, terwijl het steeds duidelijker werd dat er grove mensenrechtenschendingen plaatsvonden. Ze werden zo voor een opeenstapeling aan dilemma’s geplaatst. Onder hoge druk moesten ze continue lastige keuzes maken die ingrijpende gevolgen konden hebben.

Aan de Nederlandse Defensie Academie ontwikkelde projectleider Tine Molendijk samen met militairen van het training- en opleidingskader deze levensechte dilemmatraining. Het doel: het versterken van de morele competentie, om zo meer overwogen keuzes te kunnen maken in moreel kritische situaties, die keuzes en ervaringen onder woorden te kunnen brengen, en zo ook de kans op ernstige morele verwonding te verkleinen.

De training bestond niet alleen uit confrontatie met dilemma’s in de gevangenis, maar ook een uitgebreide nabespreking. Hier werd ‘gestoomd’, geëvalueerd en gereflecteerd op vragen als: waar lagen voor mij belangrijke keuzemomenten, welke waarden stonden op het spel en waarom deed ik wat ik deed? Afsluitend vertelde een van de militair opleiders open over het morele dilemma dat hij zelf meemaakte tijdens zijn uitzending, waardoor hij een morele verwonding opliep maar ook moreel groeide.

Publicatie ‘Relating to moral injuries Dutch mental health practitioners on moral injury among military and police workers’

Een Engelstalig artikel is gepubliceerd in Social Science & Medicine, geschreven door projectonderzoeker dr. Teun Eikenaar op basis van zijn interviews met Nederlandse zorgverleners. Het artikel heeft tot doel het grotendeels klinische debat over morele verwonding te verbreden door de standpunten van een diverse groep Nederlandse gezondheidsprofessionals die militair en politiepersoneel in Nederland ondersteunen te betrekken. Deze professionals zijn geestelijk verzorgers, vertrouwenspersonen, maatschappelijk werkers, psychologen en integriteitsfunctionarissen. Hoe beschrijven zij de morele verwondingen van militairen en politiepersoneel en hoe denken zij dat deze zouden moeten worden benaderd?

Uit interviews met de in totaal dertig Nederlandse zorgverleners blijkt dat de definities van morele verwonding behoorlijk uiteenlopen. Zes verschillende benaderingen van morele verwondingen komen naar voren. Deze variëren van morele verwonding als een uitzonderlijk probleem dat specifieke expertise vereist, tot een interpretatie ervan als een breed probleem dat werknemers in een grotere morele gemeenschap plaatst, (Zie onderstaande tabel.)

Een analyse van deze verscheidenheid dient als indicatie van mogelijke manieren om morele verwonding aan te pakken, en als basis voor een kritische reflectie op de implicaties van verschillende benaderingen. Het lijkt mogelijk gemeenschappelijke grond te vinden door morele verwonding te zien als een sociaal gevormd fenomeen.

Klik hier voor het open-access (vrij toegankelijke) artikel.

Tabel uit artikel Eikenaar 2022. Zes benaderingen van morele verwonding.

Exceptional problemApproachCritique on …
ClinicalGuard concept and strive for clinical utilityInflation of label
Sense makingTherapy through bottom up, shared sense makingTop-down therapy (‘quick fixes’), protocols
Individual controlStrengthening individual control and moral fitnessTalking therapies, venting without goal of rehabilitation
Broad issueApproachCritique on …
Part of human condition‘Integrate’ moral injuriesIndividual therapy, diagnosing, ‘problem solving’ approaches
EducationOrientation on moral compass, attention for ‘person in the uniform’.Reactive approaches
CircumstancesAddressing occupational culture and leadershipInstrumental and individual approaches

Podcast ‘Moreel trauma’

Wat als je iemand niet kan redden, voor een onmogelijke keuze staat of verantwoordelijk bent voor het leed van anderen? Onze projectpartners ARQ en het Nederlands Veteraneninstituut maakten de podcast ‘Moreel Trauma’, met daarin als gasten Afghanistanveteraan Dennis Havermans, projectleider Tine Molendijk, projectadviseur Jackie June ter Heide.

Afghanistanveteraan Dennis Havermans vertelt over de impact van een moreel dilemma in Uruzgan, toen hij en zijn collega’s onder dreiging van terreur moesten bepalen of ze bijeenkomst voor de Afghaanse bevolking zouden laten doorgaan.

Projectleider Tine Molendijk gaat in op het feit dat morele verwonding niet alleen een psychologische maar ook een ethische en sociale dimensie heeft, dat politieke besluitvorming en publieke debatten er een belangrijke rol in spelen.

Klinisch psycholoog Jackie June ter Heide van ARQ Centrum’45 vertelt over schuld en schaamte bij getraumatiseerde politieagenten. Daarbij gaat ze ook in op hoe zij hen behandelt.

De podcast gaat in op:

  • Hoe voelt het voor degenen die moreel moeilijke situaties hebben meegemaakt?
  • Leidt een moreel dilemma per definitie tot innerlijke verwonding?
  • Hoe moeten we omgaan met een vriend, familielid of partner die voor een belastende morele situatie heeft gestaan?
  • En hoe als samenleving in het algemeen?

De podcast is gemaakt door ARQ Kenniscentrum Oorlog, Vervolging en Geweld en het Nederlands Veteraneninstituut. Eindredactie door Bart Nauta en Ilse Raaijmakers.

‘Moreel Trauma’ is te beluisteren op Spotify en Apple Podcasts