Wat is morele verwonding

Morele verwonding in een notendop

‘Moral injury’ of ‘morele verwonding’ verwijst naar de psychische, spirituele en sociale problematiek die mensen kunnen ontwikkelen wanneer hun morele verwachtingen en overtuigingen geweld wordt aangedaan door eigen of andermans handelen. Die problematiek kan enerzijds gevoelens van schuld en schaamte inhouden, en anderzijds gevoelens van boosheid en verraad. Ook morele desoriëntatie en fundamentele zingevingsproblemen kunnen spelen.

Deze video geeft een 90 seconden-uitleg van morele verwonding. Onderaan deze pagina staan meer verdiepende video’s.


PTSS en morele verwonding

Post-traumatische stressstoornis (PTSS) en morele verwonding sluiten elkaar niet uit en overlappen zelfs deels. Het verschil ligt met name in de focus van de begrippen. Volgens de laatste officiële definitie van de DSM kan PTSS zich ontwikkelen na het ervaren of direct of indirect getuige zijn van een feitelijke of dreigende dood, ernstige verwonding of seksueel geweld. En in de meeste huidige PTSS-modellen (hoewel PTSS officieel geen angststoornis meer is) staan reacties gerelateerd aan dreiging en angst centraal, zoals gespannenheid en prikkelbaarheid. Overigens geldt dit niet voor alle PTSS-modellen, en toen PTSS als begrip werd geïntroduceerd in de jaren ’80 hadden schuldgevoel en gevoelens van verraad juist een belangrijke plek.


Bron: Nederlandse vertaling van Figuur 5 in Molendijk, T. (2021) Moral Injury and Soldiers in Conflict: Political Practices and Public Perceptions. Routledge.

Bij het begrip morele verwonding ligt expliciet de focus op moreel conflict en hieraan gerelateerde morele emoties, zoals gevoelens van schuld, schaamte en boosheid. Er bestaat nog geen overeenstemming over de precieze definitie van morele verwonding – het is een relatief nieuw begrip – maar het huidige onderzoek hiernaar beschrijft morele verwonding meestal als volgt: de psychologische, spirituele en sociale impact van een schending van fundamentele morele overtuigingen en verwachtingen, waarbij de moreel verwonde persoon zowel het slachtoffer, de getuige als de dader kan zijn geweest, in ieder geval in eigen ogen.


Bron: Nederlandse vertaling van Tabel 1.1 in Molendijk, T. (2021) Moral Injury and Soldiers in Conflict: Political Practices and Public Perceptions. Routledge.

Zoals bij alle psychische problematiek is er sprake van gradaties bij morele verwonding. Morele uitdagingen kunnen zorgen voor frustraties, morele schendingen met pijnlijke gevolgen kunnen morele stress geven, en in sommige gevallen kunnen morele schendingen leiden tot ernstige, aanhoudende problematiek. Dat laatste is waar het begrip morele verwonding naar verwijst.


Bron: Nederlandse vertaling van Figuur 5 in Molendijk, T. (2021) Moral Injury and Soldiers in Conflict: Political Practices and Public Perceptions. Routledge.

Contextuele dimensies van morele verwonding

Zowel in PTSS-onderzoek als in onderzoek naar morele verwonding wordt steeds duidelijker dat contextuele factoren een belangrijke rol kunnen spelen. Morele verwonding heeft per definitie een belangrijke relationele, sociale dimensie. Mensen ontwikkelen hun morele overtuigingen en verwachtingen immers niet in een vacuüm maar in relatie tot de gemeenschappen waar ze deel van uitmaken. Bij een morele verwonding zijn die overtuigingen en verwachtingen geweld aangedaan. De resulterende morele emoties hebben dan ook altijd een belangrijke relationele, sociale component. Mensen voelen schuld en schaamte omdat zij anderen onrecht hebben aangedaan of onrecht niet hebben kunnen voorkomen, en voelen boosheid en verraad over onrecht door anderen.

Bovendien zijn in beroepscontexten bijna altijd meer factoren en actoren betrokken bij morele schendingen dan alleen de individuele professional zelf. Leidinggevenden, de organisatie, politiek en maatschappij spelen onvermijdelijk een rol in het scheppen van de omstandigheden waarbinnen professionals hun werk doen, en zo ook in het ontstaan van potentieel moreel verwondende situaties en de afwikkeling ervan.


Bron: Nederlandse vertaling van Figuur 6 in Molendijk, T. (2021) Moral Injury and Soldiers in Conflict: Political Practices and Public Perceptions. Routledge.

Toch vindt nog weinig onderzoek plaats naar de contextuele dimensies van morele verwonding en zijn de meeste interventies alleen gericht op het individu, waarbij de last van morele verwonding op enkel individuele schouders wordt gelegd. Vanwege deze leemte aan kennis en interventies is dit onderzoeksproject opgezet. Op deze website zijn de bevindingen en voortgang van dit project te vinden.

Verder luisteren/kijken over morele verwonding

Hieronder een 8-minuten introductie van moral injury (wat is het? hoe verschilt het van PTSS? waarom heet het ook wel ‘pijn aan de ziel’? wat zijn de psychologische, morele en sociale dimensies? wat helpt?) door projectleider Tine Molendijk. Uit: talkshow-gesprek op de LZV contactdag 2020.


Hieronder een beknopte 3-minuten vlog van psycholoog Jackie June ter Heide vanuit een psychologische benadering van ‘moreel trauma’. Gemaakt door: Vereniging EMDR Nederland.


Hieronder een podcast geheel gewijd aan morele verwonding. De podcast gaat in op de vragen: Hoe voelt het voor degenen die moreel moeilijke situaties hebben meegemaakt? Leidt een moreel dilemma per definitie tot innerlijke verwonding? Hoe moeten we omgaan met een vriend, familielid of partner die voor een belastende morele situatie heeft gestaan? En hoe als samenleving in het algemeen? Gemaakt door: ARQ Kenniscentrum Oorlog, Vervolging en Geweld en het Nederlands Veteraneninstituut. Eindredactie door Bart Nauta en Ilse Raaijmakers.


Hieronder een indringende radiodocumentaire ‘Moreel verwond’ op RadioDoc waarin veteranen zelf vertellen over hun moreel verwondende ervaringen in o.a. Korea, Bosnië en Afghanistan, en de nasleep ervan. Gemaakt door: Marije Hess Schuurman.

Verder lezen over morele verwonding

Populair-wetenschappelijke artikelen

Wetenschappelijke boeken

En meer…

De bibliotheek van het ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum – één van de partners in ons projectconsortium – heeft een themadossier over morele verwonding aangemaakt voor onderzoekers, zorgprofessionals en geïnteresseerden. Klik hier voor deze overzichtelijke pagina die regelmatig wordt bijgewerkt.