De isoleercel, luchtplaats, kelder, het cellencomplex, kantoren en de psychiatrische afdeling. De landmachtofficieren in spe van de Nederlandse Defensieacademie zullen zich de vertrekken van de Koepelgevangenis in Breda nog wel even herinneren. Hier moesten zij een inspectie uitvoeren, zonder verdere bevoegdheden, terwijl het steeds duidelijker werd dat er grove mensenrechtenschendingen plaatsvonden. Ze werden zo voor een opeenstapeling aan dilemma’s geplaatst. Onder hoge druk moesten ze continue lastige keuzes maken die ingrijpende gevolgen konden hebben.

Aan de Nederlandse Defensie Academie ontwikkelde projectleider Tine Molendijk samen met militairen van het training- en opleidingskader deze levensechte dilemmatraining. Het doel: het versterken van de morele competentie, om zo meer overwogen keuzes te kunnen maken in moreel kritische situaties, die keuzes en ervaringen onder woorden te kunnen brengen, en zo ook de kans op ernstige morele verwonding te verkleinen.

De training bestond niet alleen uit confrontatie met dilemma’s in de gevangenis, maar ook een uitgebreide nabespreking. Hier werd ‘gestoomd’, geëvalueerd en gereflecteerd op vragen als: waar lagen voor mij belangrijke keuzemomenten, welke waarden stonden op het spel en waarom deed ik wat ik deed? Afsluitend vertelde een van de militair opleiders open over het morele dilemma dat hij zelf meemaakte tijdens zijn uitzending, waardoor hij een morele verwonding opliep maar ook moreel groeide.

Een Engelstalig artikel is gepubliceerd in Social Science & Medicine, geschreven door projectonderzoeker dr. Teun Eikenaar op basis van zijn interviews met Nederlandse zorgverleners. Het artikel heeft tot doel het grotendeels klinische debat over morele verwonding te verbreden door de standpunten van een diverse groep Nederlandse gezondheidsprofessionals die militair en politiepersoneel in Nederland ondersteunen te betrekken. Deze professionals zijn geestelijk verzorgers, vertrouwenspersonen, maatschappelijk werkers, psychologen en integriteitsfunctionarissen. Hoe beschrijven zij de morele verwondingen van militairen en politiepersoneel en hoe denken zij dat deze zouden moeten worden benaderd?

Uit interviews met de in totaal dertig Nederlandse zorgverleners blijkt dat de definities van morele verwonding behoorlijk uiteenlopen. Zes verschillende benaderingen van morele verwondingen komen naar voren. Deze variëren van morele verwonding als een uitzonderlijk probleem dat specifieke expertise vereist, tot een interpretatie ervan als een breed probleem dat werknemers in een grotere morele gemeenschap plaatst, (Zie onderstaande tabel.)

Een analyse van deze verscheidenheid dient als indicatie van mogelijke manieren om morele verwonding aan te pakken, en als basis voor een kritische reflectie op de implicaties van verschillende benaderingen. Het lijkt mogelijk gemeenschappelijke grond te vinden door morele verwonding te zien als een sociaal gevormd fenomeen.

Klik hier voor het open-access (vrij toegankelijke) artikel.

Tabel uit artikel Eikenaar 2022. Zes benaderingen van morele verwonding.

Exceptional problem	Approach	Critique on …
Clinical	Guard concept and strive for clinical utility	Inflation of label
Sense making	Therapy through bottom up, shared sense making	Top-down therapy (‘quick fixes’), protocols
Individual control	Strengthening individual control and moral fitness	Talking therapies, venting without goal of rehabilitation
Broad issue	Approach	Critique on …
Part of human condition	‘Integrate’ moral injuries	Individual therapy, diagnosing, ‘problem solving’ approaches
Education	Orientation on moral compass, attention for ‘person in the uniform’.	Reactive approaches
Circumstances	Addressing occupational culture and leadership	Instrumental and individual approaches

Wat als je iemand niet kan redden, voor een onmogelijke keuze staat of verantwoordelijk bent voor het leed van anderen? Onze projectpartners ARQ en het Nederlands Veteraneninstituut maakten de podcast ‘Moreel Trauma’, met daarin als gasten Afghanistanveteraan Dennis Havermans, projectleider Tine Molendijk, projectadviseur Jackie June ter Heide.

Afghanistanveteraan Dennis Havermans vertelt over de impact van een moreel dilemma in Uruzgan, toen hij en zijn collega’s onder dreiging van terreur moesten bepalen of ze bijeenkomst voor de Afghaanse bevolking zouden laten doorgaan.

Projectleider Tine Molendijk gaat in op het feit dat morele verwonding niet alleen een psychologische maar ook een ethische en sociale dimensie heeft, dat politieke besluitvorming en publieke debatten er een belangrijke rol in spelen.

Klinisch psycholoog Jackie June ter Heide van ARQ Centrum’45 vertelt over schuld en schaamte bij getraumatiseerde politieagenten. Daarbij gaat ze ook in op hoe zij hen behandelt.

De podcast gaat in op:

• Hoe voelt het voor degenen die moreel moeilijke situaties hebben meegemaakt?
• Leidt een moreel dilemma per definitie tot innerlijke verwonding?
• Hoe moeten we omgaan met een vriend, familielid of partner die voor een belastende morele situatie heeft gestaan?
• En hoe als samenleving in het algemeen?

De podcast is gemaakt door ARQ Kenniscentrum Oorlog, Vervolging en Geweld en het Nederlands Veteraneninstituut. Eindredactie door Bart Nauta en Ilse Raaijmakers.

‘Moreel Trauma’ is te beluisteren op Spotify en Apple Podcasts

Projectpartner ARQ biedt vanaf nu trainingen aan voor zorgprofessionals over moral injury.

Aan het eind van deze training:

• Zijn deelnemers op de hoogte wat het begrip moral injury behelst; 
• Weten deelnemers hoe zij moral injury kunnen uitvragen en meten;
• Kunnen zij een behandelplan en casusconceptualisatie maken voor de zorg voor patiënten met moral injury; 
• Kunnen zij een aantal, voornamelijk cognitief-gedragstherapeutische, technieken toepassen om patiënten te helpen herstellen van moral injury. Voor deze training is accreditatie aangevraagd bij: FGzPt, NVvP, NVP en NIP.

Voor deze training is accreditatie aangevraagd bij: FGzPt, NVvP, NVP en NIP.

Klik hier voor meer informatie.

In Trouw is een verdiepingsartikel verschenen over morele verwonding en de rol van rituelen – en activiteiten met rituele dimensies – die hierin een rol kunnen spelen. Projectleider Tine Molendijk licht in dit artikel bovengenoemde onderwerpen toe, en veteraan Dennis van der Kraats vertelt openhartig over hoe ‘rituele’ praktijken hem hebben geholpen in het herstellen van zijn interne beschadiging en beschadigde relaties met anderen. Geestelijk verzorger en ervaringsdeskundige Bart Hetebrij vertelt bovendien over het rituele programma voor morele verwonding dat hij en collega’s hebben opgezet voor personeel uit (oud-)geüniformeerde beroepen.

De in het artikel genoemde praktijken staan centraal in deelproject C, dat gericht is op maatschappelijk-politieke dimensies van morele verwonding. PhD-kandidaat Naomi Gilhuis onderzoekt hiervoor onder meer theaterstukken door veteranen en overlevers uit uitzendgebieden, terugkeerreizen naar uitzendgebieden en rechtszaken tegen de eigen organisatie of de Staat. De thema’s erkenning en rechtvaardigheid blijken hier een belangrijke rol te kunnen spelen.

Klik hier voor het artikel.

Een Engelstalig artikel is vanuit het project gepubliceerd in The British Journal of Psychiatry over mogelijke risico’s van de groeiende populariteit van het begrip ‘moral injury’. Een zorgvuldige benadering van het begrip is cruciaal voor alle belanghebbenden bij onderzoek en interventies rondom morele verwonding, niet in het minst moreel verwonde mensen zelf.

De publicatie gaat over averechts werkende tendensen in de strijd voor preventie van morele verwonding. De waarschuwingen zijn
– dat we in pleidooien vóór ‘moral injury’ niet van ‘post-traumatische stressstoornis’ en andere bestaande psychiatrische begrippen eendimensionale karikaturen maken (dan gooien we baby’s met het badwater weg en zullen we opnieuw wielen gaan uitvinden),
– dat we niet voorbij gaan aan de wens van moreel verwonde personen om juist verantwoordelijkheid te nemen voor hun handelen (dan vergeten of versimpelen we opnieuw de belangrijke, complexe morele dimensie van het fenomeen),
– dat we in de erkenning van de legitimiteit van gevoelens van schuld, schaamte, boosheid en verraad niet onbedoeld herstel van de moreel verwonde persoon ontmoedigen (dan creëren we problematiek van ‘primary and secondary gain’), en
– dat we het begrip ‘moral injury’ niet te snel gebruiken voor ideologische claims over oorlog op manieren die juist haaks staan op de visies en behoeften van moreel verwonde veteranen (problematiek van ’tertiary gain’).

Klik hier voor het open-access (vrij toegankelijke) artikel.

De val van Srebrenica markeert een donkere periode in de geschiedenis. In Nederland wordt het wel een ‘nationaal trauma’ genoemd. Onlangs werd er een Oscar-genomineerde film over uitgebracht, getiteld Quo vadis, Aida?, die overigens zowel grote lof als weerstand heeft opgeroepen, zoals vaker bij hooggevoelige thema’s als deze. Deze film is de aanleiding voor het volgende evenement.

Op vrijdag 4 juni 2021 bespreekt een panel of en hoe we als samenleving kunnen leren van onrecht uit het verleden, of en hoe ruimte voor verschillende perspectieven hierin relevant zijn, en welke rol kunst hierin kan spelen. Het panel wordt geleid door journalist en programmamaker Coen Verbraak – die vorig jaar een gelauwerde drieluik over Srebrenica maakte – en bestaat uit Alma Mustafic en Satko Mujagic (overlevenden van Srebrenica), Remko de Bruijne (Dutchbat-veteraan), Els Vandevorst (coproducent van Quo vadis, Aida?), theatermaker Boy Jonkergouw en historicus Marc van Berkel.

Het evenement vindt plaats op vrijdag 4 juni 2021, 19:00, en is gratis toegankelijk. Klik hier voor meer informatie.

Een Engelstalig artikel is vanuit het project gepubliceerd in Military Psychology. Het artikel is het ‘beginpaper’ van het project, en bestaat uit een systematische review van de bestaande literatuur op het gebied van morele verwonding en een onderzoeksagenda. Het vormt de basis van het onderzoeksproject.

Het artikel bespreekt de mogelijkheden om met het concept ‘moral injury’ ons huidige begrip van trauma uit te breiden voorbij de individu- en pathologie-gerichte lens van het klinische domein. Hoewel de meeste onderzoekers dit potentieel van het concept erkennen en eveneens benadrukken, zo signaleren wij, richten de meeste onderzoeken zich toch slechts op klinische beoordeling, diagnose en behandeling. Dit artikel vormt een start van een beter begrip van de contextuele dimensies van morele verwonding. Door middel van een systematische literatuurstudie integreert het artikel inzichten uit de psychologie, filosofie, theologie en sociale wetenschappen in de spirituele/existentiële, organisatorische, politieke en maatschappelijke dimensies van morele verwonding. Zo wordt een interdisciplinair theoretisch fundament ontwikkeld voor contextgericht onderzoek en interventie.

Het artikel concludeert onder meer het volgende.

– Een contextueel begrip van morele verwondingen, met perspectieven uit de filosofie, theologie en sociale wetenschappen, is van vitaal belang.

– We hebben perspectieven nodig die zich richten op de spirituele/existentiële dimensie, om te onderzoeken hoe morele overtuigingen en verwachtingen, en mogelijke conflicten daartussen, een rol spelen bij het ontstaan van morele verwonding, en hoe morele verwonding op zijn beurt de morele overtuigingen en verwachtingen van een persoon kan veranderen.

– We hebben perspectieven nodig die zich richten op organisatorische, politieke en maatschappelijke dimensies, om te onderzoeken of en hoe de morele ‘gemeenschappen’ van bijvoorbeeld militairen en politie, zoals de eenheid, de organisatie en de samenleving als geheel, een rol spelen in bovengenoemde processen.

– We moeten onderzoeken of en hoe precies de ernst en vorm die een morele verwonding kan aannemen is gerelateerd aan culturele, materiële en structurele kenmerken van organisaties, en aan politieke en maatschappelijke factoren.

– Het zou vruchtbaar zijn om verder onderzoek te doen naar de waarde van thema’s en technieken zoals het Socratisch gesprek, (zelf)vergeving en purificatie- en reïntegratierituelen, en ook van interventies zoals stress- en ethiektraining, toenaderingsinitiatieven tussen de militaire/politieorganisatie en de samenleving, en pogingen tot politieke compensatie en genoegdoening.

Klik hier voor het open-access (vrij toegankelijke) artikel.

Op 3 en 4 juni 2021 zullen teamleden van dit project online lezingen en workshops houden over moral injury voor onder meer psychologen, psychiaters en ethici.

Op 3 juni organiseert het Nederlands Instituut voor Psychologen (NIP) het online symposium ‘Behandelingen in het psychotraumaveld’ (klik hier). Dr. Tine Molendijk zal hier een korte workshop voor behandelaars verzorgen. De deelnemers zullen hier zelf verschillende vragen bediscussiëren, waaronder: ‘Heeft het begrip morele verwonding meerwaarde voor mij als behandelaar?’ en ‘Is het morele oordeel van de behandelaar relevant in de behandeling?’.

Op 4 juni organiseert het Netwerk Ethiek Ondersteuning Nederland (NEON) het online congres: ‘Morele stress, morele moed, morele veerkracht en de rol van ethiekondersteuning’ (klik hier). Dr. Tine Molendijk zal hier een key note geven over de kansen maar ook de risico’s van de huidige populariteit van het begrip ‘moral injury’. Drs. Naomi Gilhuis zal een workshop verzorgen over de (de)politisering en (de)medicalisering van het begrip ‘moral injury’.